Η αθέατη μικρασιατική εκστρατεία στο «Γκιακ» του Δ. Παπαμάρκου

Ένας νεαρός συγγραφέας, ο οποίος έχει μόλις περάσει τα τριάντα του χρόνια, γράφει ένα βιβλίο για τους ανθρώπους που έλαβαν μέρος στη μικρασιατική εκστρατεία.

Ο Δημοσθένης Παπαμάρκος, που είχε μέχρι τώρα στο ενεργητικό του μία συλλογή διηγημάτων και δύο μυθιστορήματα (δημοσιεύει από όταν έκλεισε τα δεκαοκτώ), επανακάμπτει με μια ακόμα συλλογή διηγημάτων, η οποία έχει τίτλο «Γκιακ» (εκδόσεις Αντίποδες) και δίνει φωνή στους πολεμιστές του μετώπου της Μικράς Ασίας.

Τίποτε, όμως, δεν είναι ακριβώς όπως φαίνεται. Τους ήρωες του Παπαμάρκου δεν τους βλέπουμε ποτέ στο πεδίο της μάχης (το πολύ-πολύ να εξιστορήσουν με δύο λόγια την εμπειρία τους από εκει) ενώ, από την άλλη μεριά, προέρχονται όλοι από μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, τα αρβανιτοχώρια της Φθιώτιδας. Στηριγμένοι στο τοπικό τους ιδίωμα, οι πρωταγωνιστές δεν έχουν τον νου τους στον πόλεμο, αλλά στα μετόπισθεν της καθημερινής και της οικογενειακής τους ζωής. Και βιάζονται όλοι να αφηγηθούν κάτι πολύ δραματικό γι αυτά.

Τι έχουν αφήσει πίσω τους οι ήρωες, ή τι θα βρουν μπροστά τους, όταν θα επιστρέψουν από το μέτωπο; Σε πρώτο πλάνο θα δούμε τα πάθη που ανάβουν στο εσωτερικό της οικογένειας και του στενού κύκλου του χωριού: άλλοι θα χάσουν τη γυναίκα τους από φονικό χέρι και θα ανακαλύψουν τον δολοφόνο μεταξύ των συστρατιωτών τους στη Μικρά Ασία, για να πάρουν αμέσως άγρια εκδίκηση, κι άλλοι θα σκοτωθούν αναμεταξύ τους για μια πολύφερνη νύφη – κι όσοι επιζήσουν, θα διεκδικήσουν την ίδια και την περιουσία της από την αρχή. Ιδού, λοιπόν: κάτω από το βαρύ βήμα της Ιστορίας, οι κώδικες τιμής και η βαριά ανάσα του αρσενικού.

Κι όταν, ωστόσο, ο συγγραφέας θα μας οδηγήσει στη σκηνή του πολέμου, δεν θα μιλήσει για τους θριάμβους της ελληνικής προέλασης ή για την κατοπινή ήττα και υποχώρηση του ελληνικού στρατού, αλλά για τη βία που θα επιφυλάξουν οι έλληνες στρατιώτες στους απόλεμους τούρκους πολίτες, μαχαιρώνοντας και πυροβολώντας κατά συρροήν. Αλλά ο Παπαμάρκος δεν βιάζεται να καταδικάσει κανέναν: έτσι συμβαίνει στους πολέμους και η βία φέρνει τη βία, ιδίως όταν εγκαταλείπει κανείς την καθημερινότητα της εκστρατείας, με όλες της τις παρεκτροπές, για να πέσει στη φωτιά της μάχης και να σκοτώσει, είτε του αρέσει είτε όχι, όποιον σταθεί μπροστά του.

Εδώ θα διαβάσουμε και το καλύτερο διήγημα της συλλογής, που τιτλοφορείται «Νόκερ» κι είναι η ιστορία ενός έλληνα εκδοροσφαγέα στην Αμερική, που έμεινε για πάντα στον ξένο τόπο όταν οι δικοί του στην Ελλάδα αντιμετώπισαν με υποκριτική φρίκη τις διηγήσεις του για όσους σκότωσε στη Μικρά Ασία, προσπαθώντας πάση θυσία να μείνει ζωντανός. Ο πόλεμος εν προκειμένω δεν είναι ο πόλεμος για τη φυλή και την πατρίδα, δεν είναι καν το πώς η πίστη στη φυλή και την πατρίδα μπορεί να δικαιολογήσει τα προσωπικά παραστρατήματα: είναι η ανθρώπινη ύπαρξη απογυμνωμένη από οποιοδήποτε πρόσχημα σ’ έναν απεγνωσμένο αγώνα επιβίωσης.

Στο «Γκιακ» θα συναντήσουμε ακόμα ερωτευμένους που είτε θα χάσουν την αγάπη τους μετά την καταστροφή της Σμύρνης είτε θα γυρίσουν σώοι στο χωριό τους για να αντιμετωπίσουν εν συνεχεία την ερωτική περιφρόνηση, αλλά και την προδοσία. Κι υπάρχουν επίσης εδώ αλαφροϊσκιωτοι που θα τους κυνηγήσουν τη νύχτα οι βρυκόλακες (άλλο ένα πολύ ωραίο διήγημα, που έχει τίτλο «Ταραταραρούρα»), καθώς και γυναίκες που θα τα βάλουν τολμηρά με τον χάρο για να τον αποδιώξουν μακριά.

Χρησιμοποιώντας επιδέξια τον προφορικό λόγο (έναν λόγο με συνεχείς στροφές και μεταπτώσεις, που ξέρει να εκφράζει τα εντονότερα αισθήματα χωρίς να αισθηματολογεί), φτιάχνοντας τους χαρακτήρες του με ελάχιστα πλην εξαιρετικά στέρεα υλικά και ενισχύοντας τη δράση του με πολλά απρόοπτα, ο Παπαμάρκος είναι ένας συγγραφέας που σίγουρα θα ξεχωρίσει και στο μέλλον.