Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος: «Το βραχυκύκλωμα της Ευρώπης»

Γιατί ετοιμαζόμαστε να τιμήσουμε την επέτειο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου; Επειδή ο πόλεμος αυτός κατέστρεψε τα «άνθη» της γαλλικής, της αγγλικής και της γερμανικής νεολαίας; Η έσχατη τραγωδία αυτού του πολέμου ήταν φυσικά ότι οδήγησε στον ακόμη πιο φρικιαστικό Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί είχαν πιστέψει ότι δεν θα πολεμούσαν ξανά. Για τους Γερμανούς, όμως, η ήττα τους στον «Μεγάλο Πόλεμο» τους έπεισε ότι έπρεπε να δοκιμάσουν ξανά για να αποδείξουν ότι ο πρώτος πόλεμος δεν ήταν μάταιος.

Ο «Μεγάλος Πόλεμος», γράφει ο Ρόμπερτ Φισκ στην Independent, ήταν ένας καθ’όλα παράδοξος πόλεμος. Παρόλο που αποκαλείται «Παγκόσμιος Πόλεμος», ήταν πρωταρχικά ένας ευρωπαϊκός και μεσανατολικός πόλεμος. 

Ο μισός πλανήτης δεν επλήγη από αυτόν, αν και επηρεάστηκε. Η Αυστραλία, ο Καναδάς και οι Ηνωμένες Πολιτείες παρέμειναν ασφαλείς, παρόλο που οι στρατιώτες τους – όπως κι εκείνοι της Ινδίας – σκοτώθηκαν κατά δεκάδες χιλιάδες στη Μεσοποταμία (Ιράκ), την Καλλίπολη και τη Γαλλία. Ινδικές μεραρχίες ήταν από τις πρώτες που πολέμησαν στη Φλάνδρα και μια από τις πρώτες μεγάλες ναυμαχίες έγινε στ’ανοιχτά των νησιών Φόκλαντ. Ποιος θυμάται σήμερα ότι πολύ πριν από τον Σαντάμ ο Αλενμπι χρησιμοποίησε χημικά αέρια στη Μέση Ανατολή, σε μια μάχη κατά των Τούρκων στο Σινά-Γάζα; Η ότι οι Βρετανοί έφεραν σχεδόν 100.000 κινέζους εργάτες για να υπηρετήσουν τους στρατούς του Δυτικού Μετώπου;

Αξίζει να διαβάσει κανείς τη δίτομη ιστορία του καναδικού στρατού στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο από τον ιστορικό Τιμ Κουκ, ο οποίος περιγράφει τις φρικτές συνθήκες υπό τις οποίες πολεμούσαν οι στρατιώτες. Ενας στρατιώτης εκείνης της εποχής διηγείται πώς τραυματίστηκε στο πίσω μέρος του κεφαλιού από τα δόντια ενός συμπολεμιστή του που αποκεφαλίστηκε ακριβώς από πίσω του. Ας τα θυμόμαστε αυτά εν μέσω των αμέτρητων τελετών που θα γίνουν το 2014.

Τα καλύτερα βιβλία για τον πόλεμο έχουν γραφτεί από γάλλους στρατιώτες (τον Ανρί Μπαρμπίς ή τον Ζορζ Ντιαμέλ). Οι βρετανοί συγγραφείς, πάλι, δεν συγκινήθηκαν ιδιαίτερα. Οι φωτογραφίες, όμως, και ιδιαίτερα οι ταινίες μετέτρεψαν τον «Μεγάλο Πόλεμο» στον «δικό μας πόλεμο». Οι στρατιώτες μάς μοιάζουν και μας παραπέμπουν ευθέως στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι επιζώντες του οποίου βρίσκονται ανάμεσα στους πατεράδες ή τους παππούδες μας. Με εξαίρεση τις στρατιωτικές τους γκέτες, οι βρετανοί στρατιώτες που βλέπουμε στην Ιπρ είναι σχεδόν ολόιδιοι μ’εκείνους που αποβιβάστηκαν στη Δουνκέρκη. Το κράνος που έσωσε δεκάδες χιλιάδες ζωές κατατάσσει τους ανθρώπους αυτούς στην ίδια γενιά, πράγμα που μερικές φορές ήταν αλήθεια.

Κι έπειτα υπάρχουν οι βετεράνοι. Ανάμεσα σ’εκείνους που σφράγισαν τη μοίρα μας πριν ακόμη γεννηθούμε, πολλοί είχαν πολεμήσει στον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο: ο Τσόρτσιλ και ο Χίτλερ, ο Ιντεν και ο Μοντγκόμερι και ο Ρόμελ και ο Ντε Γκολ και ο Ατλι. Το σύστημα υγείας που εισήγαγε ο τελευταίος εξακολουθεί να αποτελεί μέρος του πολιτικού εικονογραφήματος της Βρετανίας.

Υπάρχει όμως ακόμη ένας λόγος που ο «Μεγάλος Πόλεμος» μας είναι τόσο οικείος, γράφει ο Φισκ. Όταν ξέσπασε, η Βρετανία και η υπόλοιπη Ευρώπη είχαν ήδη φτάσει σε ένα στάδιο εκβιομηχάνισης που θα καθόριζε το τοπίο του επόμενου αιώνα. Οι νεκροί του πολέμου εκείνου – αν μπορούσαν να έρθουν ξανά στη ζωή – δεν θα είχαν δυσκολία να κυκλοφορήσουν στο Λονδίνο ή το Παρίσι του σήμερα. Θα έβρισκαν εύκολα τον σταθμό Βικτόρια, από τον οποίο τόσοι ξεκίνησαν το τελευταίο τους ταξίδι για το Φόλκστοουν και τη Γαλλία. Το ξενοδοχείο στο οποίο έμειναν πολλοί από εκείνους την τελευταία νύχτα πριν από την αναχώρησή τους υπάρχει ακόμη.

Γιατί λοιπόν ξεκίνησε ο πόλεμος; Όπως έχει γράψει ο ιστορικός Αλαν Τζον Πέρσιβαλ Τέιλορ, ένα σύνθετο σύνολο ειρηνευτικών συνθηκών εξασφάλιζε το «κλείδωμα» της Ευρώπης στην ειρήνη χάρις στην ισορροπία ανταγωνιστικών συμμαχιών. Η δολοφονία του αρχιδούκα όμως στο Σαράγεβο ανάγκασε τους Αυστροούγγρους να κηρύξουν τον πόλεμο στη Σερβία, κάτι που ανάγκασε τη Ρωσία να κινητοποιηθεί, κάτι που ανάγκασε τη Γερμανία να κηρύξει τον πόλεμο στη Ρωσία.

Όπως συμβαίνει και με τις σημερινές συνθήκες, όλα πήγαιναν καλά μέχρι τη στιγμή που κάποιος – τότε ο Γαβρίλο Πρίντσιπ, σήμερα θα μπορούσε να είναι ο μπιν Λάντεν – πήρε τα πράγματα στα χέρια του. Και τότε, το μεγαλειώδες ηλεκτρικό σύστημα που φώτιζε όλη την Ευρώπη έπαθε ξαφνικά βραχυκύκλωμα. Θα μπορούσε άραγε να συμβεί και σήμερα το ίδιο, με αφορμή, για παράδειγμα, την αντιπαράθεση ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Κίνα;

• Παγκόσμιος Πόλεμος