«Προεδρία α-λα-Τούρκα»: Ό,τι πρέπει να γνωρίζουμε για τη συνταγματική μεταρρύθμιση στην Τουρκία

Το 1993 και πριν ακόμα ξεκινήσει την πολιτική του καριέρα, ο Ερντογάν δήλωνε: «Τα προεδρικά συστήματα είναι αποτέλεσμα του αμερικανικού ιμπεριαλισμού.» Από τότε πολύ νερό κύλησε στο αυλάκι και τον Δεκέμβριο που μας πέρασε, το κυβερνόν κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) παρουσίασε ένα προσχέδιο τροπολογίας του Συντάγματος που στοχεύει στη ριζική αλλαγή του τρόπου διακυβέρνησης της Τουρκίας. Οι υποστηρικτές λένε ότι η μεταρρύθμιση θα φέρει σταθερότητα, αλλά οι επικριτές πιστεύουν ότι θα οδηγήσει στην ενός ανδρός αρχή.

Το αμφιλεγόμενο προσχέδιο, που είναι γνωστό ως «Προεδρία Τουρκικού τύπου» (sic) αποσκοπεί στην αντικατάσταση του παρόντος κοινοβουλευτικού συστήματος με ένα προεδρικό, ανοίγοντας τον δρόμο για τον Πρόεδρο Ρεσέπ Ταγίπ Ερντογάν –  ο οποίος βρίσκεται στην εξουσία τα τελευταία 13 χρόνια, πρώτα ως πρωθυπουργός και από το 2014 ως Πρόεδρος – για να καταστεί η μοναδική εκτελεστική εξουσία στη χώρα.

Το προταθέν σύνταγμα το οποίο συζητείται αυτή τη στιγμή στη Βουλή, προβλέπει τη δημιουργία αντιπροέδρων και την κατάργηση του αξιώματος του πρωθυπουργού.

Εάν οι τροπολογίες γίνουν δεκτές πρώτα από το κοινοβούλιο και κατόπιν με ένα δημοψήφισμα, δεν θα υπάρχει πλέον επίσημο υπουργικό συμβούλιο που θα λογοδοτεί στο κοινοβούλιο. Ο Πρόεδρος θα έχει τη δύναμη να διορίζει και να απολύει υπουργούς.

Ο Πρόεδρος θα εκλέγεται για μια περίοδο πέντε ετών και θα επιτρέπεται να είναι και αρχηγός κόμματος. Οι βουλευτικές εκλογές θα λαμβάνουν χώρα κάθε πέντε χρόνια – αντί τεσσάρων μέχρι τώρα – και την ίδια μέρα με τις προεδρικές.

Η τουρκική κυβέρνηση λέει ότι οι προτεινόμενες συνταγματικές αλλαγές θα επιφέρουν την  ισχυρή ηγεσία που χρειάζεται για να μην επιστρέψουμε στους εύθραυστους κυβερνητικούς συνασπισμούς του παρελθόντος.

Όμως οι επικριτές λένε ότι οι προτεινόμενες αλλαγές στοχεύουν στην αποδυνάμωση του κοινοβουλίου και, παράλληλα, στη δημιουργία ενός πολιτικού συστήματος χωρίς θεσμικά αντίβαρα, που τελικά θα οδηγήσει την Τουρκία στην ενός ανδρός αρχή.

Αποδυναμώνοντας τα θεσμικά αντίβαρα

Το σύστημα των θεσμικών αντίβαρων εγγυάται ότι καθένας από τους τρεις κλάδους της εξουσίας (εκτελεστική, νομοθετική, δικαστική) μπορεί να περιορίσει την ισχύ των άλλων και να εξασφαλίσει ότι κανένας κλάδος δεν γίνεται πιο ισχυρός.

Σύμφωνα με την πρόταση, οι προεδρικές και οι κοινοβουλευτικές εκλογές θα γίνονται ταυτόχρονα και ο Πρόεδρος θα μπορεί να είναι και αρχηγός πολιτικού κόμματος. Για την τουρκική πολιτική σκηνή, αυτό σημαίνει ότι ο υποψήφιος πρόεδρος θα μπορεί να αποφασίζει ποιος θα κατεβαίνει στον συνδυασμό του κόμματός του στις βουλευτικές εκλογές,» είπε στο Αλ Τζαζίρα η Μπερτίλ Εμρά Οντέρ, καθηγήτρια συνταγματικού δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης. «Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα ο Πρόεδρος να ελέγχει και το κοινοβούλιο και τις προτάσεις του […]»

Παρομοίως, ο Λεβέντ Κορκούτ, καθηγητής της Νομικής στο Πανεπιστήμιο Μεντιπόλ της Κωνσταντινούπολης, είπε ότι οι προτεινόμενες συνταγματικές τροπολογίες είναι σχεδιασμένες να «αποδυναμώσουν» το σύστημα. «Φυσικά είναι αδύνατο να πούμε ότι η πρόταση απεμπολεί εξολοκλήρου το σύστημα των θεσμικών αντίβαρων. Αλλά είναι εξίσου αδύνατο να πούμε ότι το σύστημα είναι τόσο ισχυρό στην πρόταση, όσο στο τυπικό κοινοβουλευτικό σύστημα ή σε μια αμερικανικού τύπου Προεδρία, εφ’ όσον επιτρέπει στον Πρόεδρο να λειτουργεί και ως αρχηγός κόμματος.» «Το προτεινόμενο σύστημα πρακτικά επιτρέπει στον Πρόεδρο να ελέγχει τόσο την εκτελεστική όσο και τη νομοθετική εξουσία,» προσθέτει.

Όμως, ο Μεχμέτ Ουκούμ, ο βασικός δικαστικός σύμβουλος του Προέδρου Ερντογάν λέει ότι  οι ανησυχίες των ειδικών είναι «εντελώς αβάσιμες». «Στο παρόν σύστημα, εάν η εκτελεστική εξουσία – η κυβέρνηση, έχει την πλειοψηφία μπορεί να περάσει όποιο νόμο θέλει χωρίς πρόβλημα […] ο διαχωρισμός των εξουσιών είναι εντονότερος στο προτεινόμενο σύστημα.» Ωστόσο, ο Ουκούμ παραδέχτηκε ότι εάν το κόμμα του Προέδρου λάβει την πλειοψηφία στο κοινοβούλιο – πράγμα πιθανό αφού οι προεδρικές και βουλευτικές εκλογές είναι την ίδια μέρα, τότε ο εκτελεστικός και ο νομοθετικός κλάδος θα έρθουν κοντύτερα. Όμως ακόμα και ένα τέτοιο σενάριο θα αντικατοπτρίζει τη «θέληση του λαού».

Οι ειδικοί επισημαίνουν επίσης ότι οι προτεινόμενες τροποποιήσεις στερούν από τη Βουλή το δικαίωμα της επερώτησης και οποιαδήποτε άλλη ελεγκτική δυνατότητα διαθέτει πάνω στον εκτελεστικό κλάδο. Στο κοινοβουλευτικό σύστημα η διαδικασία της επερώτησης μπορεί να οδηγήσει σε πρόταση μομφής κατά της κυβέρνησης, να την αναγκάσει να ζητήσει ψήφο εμπιστοσύνης της Βουλής και να οδηγήσει σε αλλαγή κυβέρνησης.

Ο Ουκούμ από την άλλη είπε ότι η επερώτηση δεν είναι απαραίτητη και δεν ταιριάζει σε ένα σύστημα όπου η εκτελεστική αρχή εκλέγεται άμεσα από τον λαό. «Επιπλέον, στην προτεινόμενη τροποποίηση, ο Πρόεδρος είναι υπόλογος στη Δικαιοσύνη και η Βουλή συνεχίζει να διαθέτει τη δυνατότητα να εκκινήσει προκαταρτική έρευνα για αυτόν και τους υπουργούς του,» πρόσθεσε.

«Το προτεινόμενο σύστημα πρακτικά επιτρέπει στον Πρόεδρο να ελέγχει τόσο την εκτελεστική όσο και τη νομοθετική εξουσία»

Στο προσχέδιο προβλέπεται ότι για την διεξαγωγή προκαταρτικής εξέτασης χρειάζονται 301 υπογραφές από τις 600 προτεινόμενες έδρες. Κατόπιν η Βουλή μπορεί να συστήσει μια επιτροπή διερεύνησης με δεύτερη μυστική ψηφοφορία όπουχρειάζονται 360 ψήφοι υπέρ. Εάν η επιτροπή διερεύνησης αποφασίσει να στείλει τον Πρόεδρο στο Ανώτατο Δικαστήριο αυτό μπορεί να συμβεί μόνο κατόπιν τρίτης μυστικής ψηφοφορίας όπου χρειάζονται 400 ψήφοι.

«Αυτό το σύστημα καθιστά πρακτικά αδύνατη την αμφισβήτηση του Προέδρου,» λέει ο Κορκούτ. Για να αναληφθεί δράση κατά του Προέδρου και των υπουργών του θα χρειάζεται πλειοψηφία δύο τρίτων, πράγμα αδύνατο εάν το κόμμα του προέδρου διαθέτει την πλειοψηφία.

Έλεγχος του εκτελεστικού επί του δικαστικού

Η Οντέρ, επίσης και κοσμήτορας στη Νομική Σχολή, επισημαίνει ότι το προσχέδιο μπορεί να έχει καταστροφική επίδραση στην ανεξαρτησία της τουρκικής δικαιοσύνης.  «Το προσχέδιο προσδίδει ευρείες εξουσίες στον Πρόεδρο πάνω στο Ανώτατο Συμβούλιο Δικαστών και Εισαγγελέων. Αυτό το συμβούλιο είναι υπεύθυνο για την αυτονομία του δικαστικού σώματος και σε ένα σύστημα όπου ο Πρόεδρος παρεμβαίνει στον διορισμό των μελών του συμβουλίου, παράλληλα με τον διορισμό του υπουργού Δικαιοσύνης, είναι εύκολο να προβλέψουμε τι είδους ιδεολογική και πολιτική σύνθεση θα έχει το συμβούλιο.»

Ο Ουκούμ από την άλλη δήλωσε σίγουρος ότι οι τροποποιήσεις θα καταστήσουν την τουρκική δικαιοσύνη «εντελώς ανεξάρτητη». Ο Ουκούμ είπε ότι αν και υποστηρίζει εμφατικά τον διαχωρισμό των εξουσιών, κάθε κυβερνητικός κλάδος θα πρέπει να υπόκειται στη θέληση του λαού.

«Αυτό το σύστημα καθιστά πρακτικά αδύνατη την αμφισβήτηση του Προέδρου»

Μέχρι τώρα, το προσχέδιο έχει λάβει την υποστήριξη του μικρότερου κόμματος της αντιπολίτευσης, του ΜΗΡ, αλλά όχι από την αξιωματική αντιπολίτευση, το CHP ή το φιλοκουρδικό HDP.  Το προσχέδιο πρέπει να πάρει τουλάχιστον 330 ψήφους για να πάει σε δημοψήφισμα. Το ΑΚΡ και το ΜΗΡ διαθέτουν από μόνα τους αρκετές ψήφους για να περάσουν το προσχέδιο. Μόλις το προσχέδιο εγκριθεί οι τροποποιήσεις θα τεθούν σε δημοψήφισμα, πιθανώς τον Μάρτιο ή τον Απρίλιο.

«Αυτές οι τροποποιήσεις είναι μόνο η αρχή,» λέει ο Ουκούμ. Μετά από αυτές θα περάσουμε πολιτικές και τεχνικές αλλαγές. Θα υπάρξει συγκέντρωση εξουσιών στον εκτελεστικό κλάδο, αλλά και κάθε άλλος θα ενδυναμωθεί.»

πηγή: Αλ Τζαζίρα

• Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν
• Σύνταγμα
• Τουρκία
• τροπολογία