Κυκλοφορεί σε CD: «Ο Νεοκλασικός Σκαλκώτας» από την Κ.Ο.Α.

Πόσες ορχήστρες προσμετρούν στις τάξεις τους έναν Νίκο Σκαλκώτα; Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών έχει την τιμή να παρουσιάζει το πρώτο, από μια σειρά CDs, με ηχογραφήσεις έργων του μέγιστου μουσικού με τίτλο «Ο Νεοκλασικός Σκαλκώτας» (αρ. καταλόγου: 8.574154). Ένα υψηλών προδιαγραφών μουσικό ταξίδι στο ιδιότυπο σύμπαν του μέγιστου Έλληνα συνθέτη που υπήρξε εξέχον μέλος της Κ.Ο.Α. Μέσα από έργα της ωριμότητάς του, αναδεικνύεται η βαθιά εκτίμηση του συνθέτη στις παραδοσιακές μουσικές μορφές, με τις οποίες συνομιλεί. Ξεκινώντας, από το «νεοκλασικό δίπτυχο»: την εμπνευσμένη Συμφωνιέττα και την Κλασική Συμφωνία – την οποία η Ορχήστρα ηχογράφησε σε παγκόσμια πρώτη. Ακολουθούν οι, έντονα παραστατικές, Τέσσερις εικόνες για ορχήστρα ενώ το CD ολοκληρώνεται με το Αρχαίον Ελληνικόν Εμβατήριον (παραγγελία του Λυκείου των Ελληνίδων), που αναδεικνύει την τότε κυρίαρχη αντίληψη του δυτικού κόσμου για την αρχαία ελληνική μουσική θεωρία, αλλά και πράξη. Στην κορνέτα, ο κορυφαίος Α’ στις Τρομπέτες της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, Ιωάννης Καραμπέτσος. Διευθύνει, ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Ορχήστρας, Στέφανος Τσιαλής. Μια καταγραφή, που αποτελεί κορύφωση του πλήθους των σημαντικότατων εκδηλώσεων μέσα από τις οποίες τιμήθηκε το 2019, Έτος Σκαλκώτα. Έτος συμπλήρωσης 70 χρόνων από τον πρόωρο θάνατo αυτού του δημιουργού, που παρά τις απίστευτες διακυμάνσεις που βίωσε, άφησε ως παρακαταθήκη, έργο ανεκτίμητης αξίας.

To CD εισάγεται κατ’ αποκλειστικότητα και διανέμεται από το δισκοπωλείο Opera Compact Disc (Ακαδημίας 57), ενώ πωλείται και σε όλα τα ενημερωμένα δισκοπωλεία της χώρας.

ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ…
ΝΙΚΟΣ ΣΚΑΛΚΩΤΑΣ (1904–1949)
Μικρή Συμφωνία (Sinfonietta) σε σι ύφεση μείζονα
Andante sostenuto – Allegro
Andantino tristesso
Scherzino: Molto vivace
Finale: Vivacissimo

Η σύνθεση μουσικών έργων σε δύο παράλληλους κόσμους, της τονικής και της ατονικής μουσικής, σε συνδυασμό με τον πειραματισμό πάνω σε κλασικές μουσικές φόρμες, αποτελεί το βασικό στοιχείο της ιδιαιτερότητας του Νίκου Σκαλκώτα. Ο «νεοκλασικός» Σκαλκώτας συμπορεύεται με τον «εθνικό» και τον «μοντερνιστή» με κοινούς παρονομαστές την τέλεια αρχιτεκτονική της μορφής, την αρμονική εκλέπτυνση και την ενορχηστρωτική δεξιοτεχνία, θεμελιώδη στοιχεία της προσωπικής του γλώσσας που τον ακολουθούν σε ολόκληρη τη δημιουργική του πορεία. Η Μικρή Συμφωνία (Sinfonietta) είναι τυπικό δείγμα της «νεοκλασικής» πλευράς του συνθέτη. Σύμφωνα με τον κατάλογο έργων του Σκαλκώτα, τον οποίο συνέταξε ο Γ. Γ. Παπαϊωάννου, το έργο γράφτηκε το 1948, χρονιά που ο συνθέτης ανασυντάσσει τις δημιουργικές του δυνάμεις, πριν προχωρήσει στα έργα της τελευταίας συνθετικής του περιόδου, η οποία συμπίπτει και με την τελευταία χρονιά της ζωής του. Στο Αρχείο Σκαλκώτα φυλάσσεται μια δυσανάγνωστη, χειρόγραφη παρτιτούρα και το πλήρες υλικό της ορχήστρας, γραμμένο από τον ίδιο τον συνθέτη. Από αυτό το υλικό έγινε η πρώτη ηχογράφηση (επομένως και εκτέλεση) της Συμφωνιέττας (1985-1986), από τον αρχιμουσικό Βύρωνα Φιδετζή και την Ορχήστρα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας. Ο υπογράφων το παρόν σημείωμα ανέλαβε και ολοκλήρωσε το δύσκολο έργο της κριτικής επιμέλειας και οριστικής ηλεκτρονικής καταγραφής του μουσικού υλικού, με βάση όλες τις διαθέσιμες πηγές, επ’ ευκαιρία της πρώτης δημόσιας εκτέλεσής του έργου από την ΚΟΑ στις 8 Οκτωβρίου 2005.

Η Μικρή Συμφωνία αντιπαρατίθεται στην Κλασική Συμφωνία σε λα για ορχήστρα πνευστών (1947), με την οποία συναποτελεί ένα «νεοκλασικό» δίπτυχο. Το πρώτο μέρος της Συμφωνιέττας ακολουθεί τη φόρμα σονάτας με αργή εισαγωγή. Μεγάλη πρωτοτυπία παρουσιάζει το κύριο, δημοτικοφανές θέμα του, όπου εμφανίζονται στοιχεία μοτιβικής παραλλαγής, η οποία επιτυγχάνεται με τη χρήση «μετατροπιών» (σύμφωνα με την ετυμολογία της λέξης, δηλαδή αλλαγή τρόπου και όχι τονικότητας!). Το δεύτερο μέρος βασίζεται σε ένα βαθιά λυπητερό τραγούδι που αποδίδεται με εσωτερικότητα από το γεμάτο νοσταλγία σόλο του αγγλικού κόρνου και τα εύστοχα σχόλια του πρώτου βιολιού, ακολουθώντας τριμερή φόρμα όπου δομούνται και αποδομούνται οι ορχηστρικοί όγκοι. Το τρίτο μέρος είναι μια σκέρτσο-μινιατούρα που χαρακτηρίζεται από εύθυμο χορευτικό χαρακτήρα και μια ιδιοφυή ορχηστρική φούγκα πριν το Trio. Το φινάλε ακολουθεί κι αυτό τη φόρμα σονάτας. Στο τέλος του, όμως, και μέσα σε έναν μεγαλειώδη ορχηστρικό ήχο, επανεμφανίζεται στα χάλκινα πνευστά το θεματικό υλικό της εισαγωγής του πρώτου μέρους, προσδίδοντας έναν κυκλικό χαρακτήρα στη μουσική μορφή.
Γιάννης Σαμπροβαλάκης (Ανατύπωση από το πρόγραμμα συναυλίας της Κ.Ο.Α. στις 8.10.2005)

Κλασική Συμφωνία για ορχήστρα πνευστών οργάνων, δύο άρπες και βαθύχορδα (1947)
[κριτική επιμέλεια μουσικού υλικού: Γιάννης Σαμπροβαλάκης]
Μικρή εισαγωγή – Σαλπίσματα: σε αργό ρυθμό – Allegro antico
Andante molto espressivo
Allegro molto vivace (Scherzo)
Finale – Εύθυμον εμβατήριον: Γοργό και χαρούμενο

Το έργο αυτό είναι μια αφιέρωση εις την κλασσική συμφωνία. Ένας εσωτερικός θαυμασμός εις την μεγάλη μορφή της συμφωνίας που με την περιγραφήν όλων των μουσικών αισθημάτων και στοιχείων μάς αφήνει μια μουσική τελειότητα, μιαν ανώτερη έννοια. Το πρώτο μέρος χαρακτηρίζουν τα σαλπίσματα των χαλκίνων, μια μακρινή δραματική αγγελία· η μικρή εισαγωγή της συμφωνίας αποτελείται από τρία αυστηρά στοιχεία, ένα ρυθμικό και αρμονικό, ένα εις τον τρόπο των σαλπισμάτων και ένα μελωδικό. Αμέσως μετά την εισαγωγή ακολουθεί το κύριο Allegro antico. Το κύριο θέμα εμφανίζεται κατά πρώτον εις τα Bassi και είναι ιδίας αρχαϊζούσης μουσικής εφευρέσεως όπως και πολυφωνικής τάσεως. Ωστόσο το κύριο πρώτο θέμα κυριαρχεί έως το σημείον που ηχεί ένα δεύτερο θέμα cantabile αλλά απλό σαν λαϊκή ψαλμωδία. Το δεύτερο μέρος είναι το τραγούδι του παρελθόντος, το τραγούδι του παληού καιρού· η μορφή του είναι Rondo και αποτελείται από τέσσερα κύρια θέματα και μια μικρή εισαγωγή της αρχής η οποία επαναλαμβάνεται συχνά εις όλο το μέρος. Τα θέματα αυτά είναι εντελώς αντίθετα εις τον μουσικόν των χαρακτήρα· το πρώτο παθητικό σαν μια Romance λαϊκή, το δεύτερο πολυφωνικό ωστόσο εις τη μελωδική του γραμμή λυρικό, το τρίτον εντελώς ρυθμικό και το τέταρτον ερωτικό και φλογερά παθητικό.

Το τρίτο μέρος της συμφωνίας, το Scherzo, είναι εκτενές, ρυθμικό και φανερώνει πολλές φορές και τους κλασσικούς τρόπους της εποχής μας. Μια μικρή εισαγωγή καθορίζει το ρυθμό, την αρμονία, αμέσως κατόπιν μια ostinato συνοδεία σε τρίτες συνοδεύει το πρώτο θέμα που είναι ένα ελληνικό χωριάτικο βουνήσιο τραγούδι. Αυτό επαναλαμβάνεται απ’ την ορχήστρα και ακούγεται σαν ένα γλέντι από φυσαρμόνικες, λαγούτα και λαϊκά όργανα. Το Trio του Scherzo είναι ήσυχο κατ’ αρχήν, μια ostinato συνοδεία σιγανή αφήνει ν’ ακούγεται ένα γλυκό θέμα από το oboe, αμέσως κατόπιν αρχίζει το κύριο θέμα (ένα δεύτερο δημοτικό τραγούδι) που το παίρνει όλη η ορχήστρα. Το τελευταίο μέρος της συμφωνίας είναι ένα εύθυμο εμβατήριο συμφωνικού χαρακτήρος και συμφωνικής μορφής. Η ευθυμία, η ευχαρίστηση, η χαρά και η νίκη όλου του κόσμου που απολυτρώνεται και που για πρώτη φορά μανθάνει ότι η Αλήθεια έρχεται εις όλο το Φως – ακούγεται εις τους πρώτους ήχους του εμβατηρίου που unisono ανακρούει το κύριο θέμα. Ένα δεύτερο κύριο θέμα θα μπορούσε να ονομασθεί το Trio του εμβατηρίου που εις τον μουσικό του χαρακτήρα απομακρύνεται κατά πολύ του πρώτου. Μια επτάφωνος Fuga επάνω εις το πρώτο θέμα (συντομευμένο και παραλλαγμένο) αποτελεί το κύριο μέρος της επεγεργασίας των θεμάτων. Ολίγον πριν της Coda μια μικρή μουσική ανάμνηση απ’ την εισαγωγή του πρώτου μέρους της συμφωνίας.
Ν. Σκαλκώτας (απόσπασμα ιδιόχειρου σημειώματος στην παρτιτούρα του έργου)

Τέσσερις Εικόνες για ορχήστρα (Μικρή χορευτική σουίτα)
Ο θερισμός (Moderato)
Η σπορά (Andante)
Ο τρύγος (Allegro)
Το πατητήρι (Molto vivace)
[επιμέλεια έκδοσης: Γιάννης Σαμπροβαλάκης, Κέντρο Ελληνικής Μουσικής]

Και οι τέσσερις εικόνες είναι σαν χοροί γραμμένοι σε λαϊκό, χωριάτικο και ποιμενικό χαρακτήρα σε μορφή Σουίτας. Οι δύο πρώτες στο χωριό, οι χωρικοί θερίζουν και σπέρνουν, η μουσική σε απλό χορευτικό ρυθμό σαν να περιγράφει τη φροντίδα και τον κόπο του θερισμού. Ηλιοκαμένοι άνθρωποι αισθάνονται τη βαθιά ευχαρίστηση της δουλειάς μέσα στην ωραία Φύση – όπως και ο αργός ρυθμός της σποράς  με τον ποιμενικό και μελωδικό σκοπό που κυριαρχεί απ’ αρχής μέχρι τέλους. Ο Θερισμός διαιρείται σε τρία μέρη: πρώτο θέμα, δεύτερο και επανάληψη του πρώτου με μία μικρή coda. Η Σπορά διαιρείται επίσης σε τρία μέρη: πρώτο θέμα με μικρή πολυφωνική τάση, δεύτερο θέμα σαν ποιμενικό και επανάληψη του πρώτου με μικρές παραλλαγές που μας φέρνουν προς το τέλος. Το μέρος αυτό έχει και εκκλησιαστικό, θρησκευτικό χαρακτήρα.

Το τρίτο μέρος, ο Τρύγος, αποτελείται από το πρώτο ρυθμικό και λαϊκό θέμα· ακολουθεί ένα ενδιάμεσο επεισόδιο με συνεχείς γρήγορες φιγούρες που συνοδεύονται επίσης από τον ρυθμό του πρώτου θέματος – αμέσως κατόπιν εμφανίζεται το δεύτερο θέμα συνοδευόμενο από bassi ostinati, προς το τέλος επανάληψη του πρώτου θέματος με εμφανές ρυθμικό τέλος.

Στο τελευταίο μέρος περιγράφεται η μέθη, το γλέντι, το πάτημα των σταφυλιών από τους χωρικούς – σαν ένα ξέσπασμα χορού. Μετά από το πρώτο θέμα ακολουθεί μικρή ανάκρουση της επωδού, αμέσως κατόπιν μας φέρνει σε ένα ενδιάμεσο scherzando που παίζεται από διάφορα όργανα – η επωδός ανακρούεται στο τέλος από όλη την ορχήστρα συνοδευόμενη από τον αρχικό ρυθμό του πρώτου θέματος. Το μέρος αυτό τελειώνει στη μι ύφεση μείζονα fortissimo από όλη την ορχήστρα.

Και τα τέσσερα μέρη είναι μάλλον σύντομα και στη μουσική τους έκφραση ιδιαιτέρως συγκρατημένα. Το πρώτο μέρος είναι γραμμένο στη σι ελάσσονα, το δεύτερο στη μι ελάσσονα, το τρίτο στη σι ύφεση μείζονα και το τελευταίο στη μι ύφεση ελάσσονα – η αρμονία, όπως και η μουσική έκφραση των θεμάτων, είναι παρόλες τις ελευθερίες που ακούγονται, επίσης ιδιαιτέρως συγκρατημένη και συμβαδίζει με τον ρυθμό όλων των θεμάτων.
Νίκος Σκαλκώτας (αναδημοσίευση από το πρόγραμμα συναυλίας της Κ.Ο.Α. στις 2 Μαΐου 1949, στην οποία έγινε η πρώτη εκτέλεση του έργου υπό τη διεύθυνση του Θεόδωρου Βαβαγιάννη)

Ἀρχαῖον ἑλληνικὸν ἐμβατήριον (1946-47)
Η συνεργασία του Νίκου Σκαλκώτα με το Λύκειο των Ελληνίδων χρονολογείται από το 1921, όταν για πρώτη φορά συμμετέχει ως βιολονίστας σε μία εκδήλωση του Δήμου Αθηναίων στο Δημοτικό Θέατρο Αθηνών προς τιμήν του νεόνυμφου διαδοχικού ζεύγους Γεωργίου και Ελισάβετ της Ρουμανίας (27/2/1921 με το παλαιό ημερολόγιο ή 12/3/1921 με το νέο ημερολόγιο). Το μουσικό μέρος είχε αναλάβει το Ωδείο Αθηνών, το οποίο εκπροσωπήθηκε από τον νεαρό απόφοιτό του, ενώ σχεδόν ολόκληρη η υπόλοιπη εκδήλωση καλύφθηκε από το Λύκειο των Ελληνίδων. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Σκαλκώτας, γνωστός πλέον συνθέτης και μουσικός-μέλος της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών και της Ορχήστρας της Λυρικής Σκηνής, καλείται όχι μόνο να ενορχηστρώσει μία σειρά ελληνικών χορών για μικρή ορχήστρα, αλλά και να συνθέσει πρωτότυπη μουσική εμβατηρίων για τις ανάγκες των χορευτικών παραστάσεων του Λυκείου. Στις 11 Ιουνίου 1946, σύμφωνα με τα πρακτικά της συνεδρίασης του ΔΣ του Λυκείου των Ελληνίδων, «αποφασίζεται όπως ανατεθεί εις τον κ. Σκαλκώταν η σύνθεσις εμβατηρίων καταλλήλων δια την παρέλασιν των ομάδων του Λυκείου, των αντιπροσωπευουσών τας κυριωτέρας περιόδους του ελληνικού πολιτισμού». Φαίνεται πως ο συνθέτης ανταποκρίθηκε σε αυτή την ανάθεση και στη συνεδρίαση της 3ης Μαρτίου 1947 «εγκρίνεται το ποσόν των 150.000 δραχμών για το Εμβατήριον το οποίον ο κ. Σκαλκώτας συνέθεσε κατά παραγγελίαν του Λυκείου, το οποίον θα παίζεται οσάκις εμφανίζεται βαδίζουσα πομπή εκ των τριών αρχαίων εποχών». Έτσι γεννάται το Ἀρχαῖον ἑλληνικὸν ἐμβατήριον, το οποίο μάλιστα ενορχηστρώθηκε σε δύο διαφορετικές εκδοχές: α) για μικρή ορχήστρα και β) για ορχήστρα πνευστών. Τα αυθεντικά χειρόγραφα σώζονται στο Αρχείο Σκαλκώτα και στο Μουσικό Αρχείο του Λυκείου των Ελληνίδων, αντίστοιχα. Το έργο είναι σύντομο, διάρκειας τριών περίπου λεπτών, αλλά συνοψίζει όλα τα βασικά χαρακτηριστικά της εποχής του σε σχέση με τη γνώση του δυτικού κόσμου για την αρχαία ελληνική μουσική θεωρία και πράξη: τροπικότητα, χρήση ισοκρατημάτων, παράλληλη κίνηση διαστημάτων τετάρτης ή πέμπτης καθαρής, χρήση οργάνων όπως το φλάουτο, το όμποε, τρομπέτα και η άρπα κατ’ απομίμηση των αντίστοιχων αρχαίων ελληνικών μουσικών οργάνων (αυλός, σάλπιγγα, λύρα κ.λπ.).   
Γιάννης Σαμπροβαλάκης

• Κρατική Ορχήστρα Αθηνών