current views are: 22

14 Ιουλίου 2018
Δημοσίευση12:04

Περί φιλελευθερισμού: Μία συζήτηση με τον Αριστείδη Χατζή

Τα πρώτα σπέρματα φιλελευθέρων ιδεών τοποθετούνται στην Αρχαία Αθήνα

Δημοσίευση 12:04’

Τα πρώτα σπέρματα φιλελευθέρων ιδεών τοποθετούνται στην Αρχαία Αθήνα

«Απόλυτα Φιλελεύθερους ηγέτες δε θα βρούμε ούτε στο σήμερα, αλλά ούτε και στο πρόσφατο παρελθόν», σημειώνει στο Newpost ο Αριστείδης Χατζής, Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα Ιστορίας & Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Διδάκτωρ Δικαίου & Οικονομικών (Law & Economics) τουUniversity of Chicago.

Παρόλα αυτά, όπως σημειώνει, ότι υπάρχουν δύο βασικές αρχές:  Η υπεράσπιση του κράτους δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τη μια και της ελεύθερης οικονομίας από την άλλη. «Τότε και μόνο τότε μπορεί κάποιος να δηλώνει πραγματικά φιλελεύθερος, ανεξάρτητα από τη «τάση» που θα επιλέξει». 

 

Πότε και υπό ποιες συνθήκες ξεκίνησε το «τραίνο» του φιλελευθερισμού και ποιες είναι οι πιο σημαντικές του στάσεις;

Τα πρώτα σπέρματα φιλελευθέρων ιδεών τοποθετούνται στην Αρχαία Αθήνα, όπου σε αποσπάσματα του Επιτάφιου του Περικλή γίνονται οι πρώτες αναφορές για την ιδιωτική ζωή του ατόμου εντός της Αθηναϊκής κοινωνίας αλλά και την ανεκτικότητα . Ο δε Αριστοφάνης επιχειρεί με το έργο «Αχαρνής» και το χαρακτηριολογικό κοντράστ ανάμεσα στον Δικαιόπολη και τον πολεμοχαρή Λάμαχο να μας τονίσει τα δεινά του πολέμου και να μας καταστήσει σαφές πως τα σύνορα που δε περνούν εμπορεύματα, τα περνούν στρατοί. Τη περίοδο των ισπανικών υπερπόντιων κατακτήσεων οι θεολόγοι στο Πανεπιστήμιο της Σαλαμάνκα αρχίζουν να διατυπώνουν μια σειρά από ηθικά ερωτήματα αναφορικά με την ανήθικη και βίαιη μεταχείριση των ιθαγενών από τους αποικιοκράτες και τα φυσικά δικαιώματα των πρώτων. Η μεταρρύθμιση έπειτα θα προσφέρει το θεμέλιο για την έννοια της ατομικότητας, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Φυσικά ο σύγχρονος φιλελευθερισμός καθορίζεται από τους Σκωτσέζους και Άγγλους διανοητές, τον Λοκ, τον Χιουμ, τον Σμιθ. Στα τέλη του 18ου αιώνα, λαμβάνει χώρα μια τομή στη σύγχρονη πολιτική και θεσμική ιστορία, το Αμερικανικό Σύνταγμα και οι 10 πρώτες Τροποποιήσεις του, δια χειρός Τζέιμς Μάντισον, αποτελεί τη βάση όλων των σύγχρονων συνταγμάτων. Βασικές θέσεις οι οποίες είχαν εκφραστεί χρόνια πριν, όπως το δικαίωμα στη ζωή, την ελευθερία, το δικαίωμα στην ιδιοκτησία και την επανάσταση, αποτελούν πλέον γρανάζια συγχρόνων δημοκρατιών και ορίζουν το κράτους δικαίου. Ακόμα και οι καταπιεσμένοι από το Τουρκικό ζυγό Έλληνες, έκαναν μια ξεκάθαρα φιλελεύθερη επανάσταση το 1821 και πολλές σημαντικές της μορφές, όπως ο Μαυροκορδάτος, αλλά και ο πολύ νεότερος Πολυζωίδης, εξέφραζαν την ανάγκη της μετατροπής του ελληνικού κράτους σε ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος, που θα ανήκει επάξια στο δυτικό κόσμο. Και στα μέσα του 19ου αιώνα έχουμε το έργο του σημαντικότερου φιλελεύθερου φιλοσόφου της εποχής, του John Stuart Mill. Ο δικός του φιλελευθερισμός έχει επηρεάσει και τη δική μου σκέψη σε συνδυασμό με τον εμπειρικό πραγματισμό της Σχολής του Σικάγου (στο οποίο και σπούδασα). Αυτές λοιπόν είναι για εμένα οι πιο σημαντικές στάσεις της πορείας του φιλελευθερισμού μέχρι τον πιο πρόσφατο θρίαμβό του το 1989. Ένας θρίαμβος που αμφισβητείται σήμερα από τον λαϊκισμό.

Οι διάφορες «σχολές» του Φιλελευθερισμού έχουν ουσιαστικές διαφορές, μεταξύ τους, οι οποίες είναι αρκετά δυσνόητες από το πολύ κόσμο. Αυτό δε δυναμιτίζει τα θεμέλια του οικοδομήματος των φιλελεύθερων ιδεών;

Στα τόσα χρόνια εξέλιξης αυτής της κοσμοθεωρίας, θα ήταν πρακτικά αδύνατο να μην υπάρχουν πολλές «τάσεις» οι οποίες βασίζονται σε διαφορετικά επιχειρήματα, αλλά δεν είναι πάντα ασύμβατες μεταξύ τους. Από τους εξισωτιστές φιλελεύθερους, μέχρι τους αναρχοκαπιταλιστές, όλοι αποδέχονται δυο βασικές αρχές και αξίες. Ποιες είναι αυτές; Η υπεράσπιση του κράτους δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τη μια και της ελεύθερης οικονομίας από την άλλη. Τότε και μόνο τότε μπορεί κάποιος να δηλώνει πραγματικά φιλελεύθερος, ανεξάρτητα από τη «τάση» που θα επιλέξει.

Πόση σχέση-συγγένεια έχουν οι φιλελεύθεροι ηγέτες του παρελθόντος (από το Βενιζέλο, στο Ρούζβελτ και από εκεί στη Μάργκαρετ Θάτσερ), με τους φιλελεύθερους πολιτικούς του 21ου αιώνα;

Απόλυτα Φιλελεύθερους ηγέτες δε θα βρούμε ούτε στο σήμερα, αλλά ούτε και στο πρόσφατο παρελθόν. Οι ηγέτες που αναφέρετε είχαν υιοθετήσει στις πολιτικές του μεγαλύτερο ή μικρότερο μέρος της φιλελεύθερης ατζέντας αλλά έχουν μεγάλες διαφορές μεταξύ τους. Άλλωστε η αναγκαιότητα για ρεαλισμό στη διακυβέρνηση ενός κράτους σε καλεί να κάνεις συμβιβασμούς, να αναδιπλωθείς. Ακόμα και ο Τζέιμς Μάντισον άλλαξε, συμβιβάστηκε ως Πρόεδρος. Οι φιλελεύθεροι άλλωστε είναι πάντα δύσπιστοι απέναντι προς την ίδια την εξουσία.

Ο μεγαλύτερος εχθρός του φιλελευθερισμού, ήταν και παραμένει ο λαϊκισμός

 

Οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι αντιμετωπίζονται από μεγάλη μερίδα του λαού ως άνθρωποι των αριθμών με μεγάλη προσκόλληση στα οικονομικά στοιχεία και στις στατιστικές. Οι έννοιες πατρίδα, κοινωνικό κράτος και κράτος δικαίου ποια θέση κατέχουν στη φιλελεύθερη ιδεολογία;

Ας ξεκινήσουμε να απαντάμε αντίστροφα στο ερώτημα, από αυτά στα οποία απαντώνται με λίγες προτάσεις, σε αυτά που χρήζουν περισσότερης ανάλυσης. Ένα κράτος δικαίου το οποίο διαφυλάσσει τα δικαιώματα των πολιτών και προτάσσει τις ελευθερίες τους είναι η υπ’ αριθμόν ένα προτεραιότητα του φιλελευθερισμού από τη γέννηση του. Όσον αφορά τώρα την έννοια του κοινωνικού κράτους, αυτή γίνεται αντιληπτή και μεταφράζεται από τους φιλελεύθερους, σε ένα κράτος πρόνοιας και αλληλεγγύης τόσο για τους γηγενείς, όσο και για τους πρόσφυγες και τους οικονομικούς μετανάστες. Αλλά ένα κράτος πρόνοιας που εξυπηρετεί ένα και μόνο ρόλο: να προσφέρει ένα δίκτυ ασφαλείας στους αδύναμους. Αυτό το κράτος πρόνοιας δεν βασίζεται σε προβληματικές έννοιες, όπως η «Κοινωνική Δικαιοσύνη» (έννοια που έχει αποδομήσει ο Χάγιεκ) αλλά στην κοινωνική αλληλεγγύη, την προσωπική ευθύνη για τα άλλα άτομα, το καθένα ξεχωριστά. Αυτή η έννοια βασίζεται, με τη σειρά της, στις φιλελεύθερες θεωρίες πολιτικής νομιμοποίησης, τις θεωρίες δηλαδή του κοινωνικού συμβολαίου. Δυστυχώς το σύγχρονο κοινωνικό κράτος έχει καταλήξει να εξυπηρετεί το πελατειακό σύστημα παροχών για την εξαγορά της αστικής τάξης. Σημαντικό είναι να αναφέρουμε πως ακόμα και η έννοια-σκιάχτρο του «νεοφιλελευθερισμού» εισήχθη για πρώτη φορά στον ελληνικό δημόσιο λόγο από το πολιτικό Ανδρέα Ανδριανόπουλο, ο οποίος περιέγραφε με αυτή τη φράση το σύστημα του κοινωνικού φιλελευθερισμού που εμφανίστηκε στη Γερμανία μετά τον πόλεμο. Ένα σύστημα βασισμένο στην ισότητα ευκαιριών και στη κοινωνική αλληλεγγύη. Κλείνοντας λοιπόν με τα δυο παραπάνω, πάμε και στην πατρίδα, για την οποία θα χρειαστεί να πούμε και τα περισσότερα. Οι φιλελεύθεροι είναι εκ φύσεως κοσμοπολίτες, ο Έλληνας φιλελεύθερος αντιλαμβάνεται μεν τον εαυτό του ως μέρος της κοινότητας των Ελλήνων, δεν ξεχνά όμως τη θέση και το ρόλο του στην παγκόσμια κοινότητα. Ο φιλελεύθερος γνωρίζει καλά πως η ιδεολογία και τα πιστεύω του, αναπτύχθηκαν χρονικά παράλληλα με τον εθνισμό, δεν είναι όμως εθνικιστής, αλλά πατριώτης. Θα πρέπει να γίνει σαφές πως ο πατριωτισμός του φιλελεύθερου δεν αναζητά προαιώνιους εχθρούς, αλλά κοινούς σκοπούς και κοινά συμφέροντα. Θυμήσου τι λέγαμε για του Αχαρνής του Αριστοφάνη, «όταν τα σύνορα δε τα περνούν εμπορεύματα, τα περνούν στρατοί». Αν ανατρέξουμε στην ιστορία θα δούμε ότι περισσότερες φορές από όσες έχουμε έρθει σε σύγκρουση με τους Τούρκους κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, έχουμε έρθει σε σύγκρουση με τους Βούλγαρους. Τα τελευταία χρόνια όμως αποτελούν ένα σταθερό και αξιόπιστο σύμμαχο μας. Και με την ΠΓΔΜ μπορούμε να πετύχουμε ανάλογες σχέσεις όπως με τους Βούλγαρους. Ακραίοι υπήρχαν και πάντα θα υπάρχουν που θα έχουν σα σκοπό να δυναμιτίζουν το κλίμα, ξεχνούν όμως πως τα Βαλκάνια παραμένουν ένα ηφαίστειο, το οποίο για να μην εκραγεί πρέπει εμείς κυρίως να οικοδομήσουμε συμμαχίες και να συνάψουμε συμφωνίες. Με αμοιβαίως επωφελείς συμφωνίες τα πράγματα πάντα αλλάζουν. Οι άνθρωποι εξελίσσονται και όλοι οι στόχοι μπορούν να επιτευχθούν μόνο μέσω της διπλωματίας, σε αυτή πιστεύει ο φιλελευθερισμός.

Αφού λοιπόν η σημασία του φιλελευθερισμού είναι τόσο μεγάλη για το σύγχρονο άνθρωπο, για ποιο λόγο βλέπουμε μια τάση απόρριψης των πολιτικών του εκπροσώπων και στροφής σε ακραίες και λαϊκίστικες φωνές;

Ο μεγαλύτερος εχθρός του φιλελευθερισμού, ήταν και παραμένει ο λαϊκισμός. Ο πρώτος δεν υπόσχεται τίποτα και παραμένει ο δύσκολος ανηφορικός δρόμος, ο δεύτερος υπόσχεται τα πάντα και κάνει τα πάντα να μοιάζουν εύκολα και δυνατά. Σε αυτή τη χρόνια και αμφίρροπη μάχη βλέπουμε πως και ο λαϊκισμός με τη σειρά του χωρίζεται σε δυο είδη, τον αριστερό και τον ακροδεξιό. Ο πρώτος είναι λιγότερο επικίνδυνος γιατί ξεγυμνώνεται πολύ πιο γρήγορα. Τον ζήσαμε και στη χώρα μας και ακόμα τον ζούμε. Σε κανενός το σπίτι δε φύτρωσαν λεφτόδεντρα! Οπότε το φαιδρό του πράγματος ήταν αυταπόδεικτο. Ο ακροδεξιός όμως είναι μεταφυσικός, επιδρά άμεσα στο συναίσθημα και στα ένστικτα και ενισχύεται από την απογοήτευση και την αγανάκτηση, παίρνει πολλές μορφές και εκφράζεται πάντα με το μίσος που σε έχει ποτίσει.


σχετικα αρθρα