Ερντογανισμός, ο νέος κεμαλισμός ή απλά μια κακή απομίμηση;

Ο Πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του Ιουλίου δημιουργεί έναν νέο μύθο για την Τουρκία με τον εαυτό του στο τιμόνι της, ως ο μοναδικός και αδιαμφισβήτητος ηγέτης της. Η εικόνα που καλλιεργεί για τον εαυτό του τείνει να υπερσκιάσει ακόμα και εκείνη του «πατέρα των Τούρκων» και ιδρυτή της νέας Τουρκίας, Κεμάλ Ατατούρκ. Είναι ο Ερντογάν ο νέος Ατατούρκ ή απλά μια κακή απομίμηση;

Το Politico σχολιάζει:

Στις αρχές Δεκεμβρίου, ο Πρόεδρος της Τουρκίας αισθάνθηκε την ανάγκη να μετατοπίσει το επίκεντρο των ομιλιών του από τις σχεδόν καθημερινές διατριβές του ενάντια στους πολιτικούς του αντιπάλους, επικριτές και την τρομοκρατία, στην οικονομία. Η τουρκική λίρα που ήδη βάλλεται εδώ και έναν χρόνο, σημειώνει κάθε μέρα και ρεκόρ πτώσης.

Οι λόγοι της υποχώρησης του εθνικού νομίσματος δεν είναι δυσνόητοι: μήνες βομβαρδισμών, ένα αποτυχημένο πραξικόπημα, τριβές με την Ευρωπαϊκή Ένωση και αυξανόμενη καταστολή, έχουν οδηγήσει την τουρκική οικονομία σε δραματική ύφεση. Η νίκη του Ντόναλντ Τραμπ στις Προεδρικές Εκλογές είχε αρνητική επίδραση στις χρηματαγορές. Η λίρα τα πήγε χειρότερα ακόμα και από το μεξικάνικο πέσο.

Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ωστόσο, είχε άλλη άποψη. «Κάποιος προσπαθεί να γονατίσει τη χώρα με οικονομικό σαμποτάζ.» Τα λόγια του Προέδρου εμπλέκουν τα οικονομικά προβλήματα στο πρόσφατο αφήγημα της κυβέρνησης μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα – ότι καταχθόνιες δυνάμεις συνωμοτούν για να ρίξουν την Τουρκία.

Τέτοιου είδους πολεμικές ρητορικές είναι που εντείνουν τον σκεπτικισμό των Ευρωπαίων και άλλων επενδυτών για την Τουρκία. Το μεγάλο μέρος, ωστόσο, προορίζεται για εσωτερική κατανάλωση και μόνο. Η ιστορία του έθνους που βάλλεται από αποτρόπαιες εξωτερικές δυνάμεις – τρομοκράτες, πραξικοπηματίες ή το συχνά αποκαλούμενο «λόμπυ των επιτοκίων» – αναδεικνύει τον Ερντογάν ως τον μόνο ικανό ηγέτη που μπορεί να υπερασπιστεί την Τουρκία και οχυρώνει τη θέση του.

Το αφήγημα εξυπηρετεί επίσης για μια δραματική αλλαγή στην Άγκυρα – την αντικατάσταση της σχεδόν εκατονταετούς επίσημης ιδεολογίας του κεμαλισμού με μια ιδεολογία κατασκευασμένη και επικεντρωμένη στον Ερντογάν.

«Ο κεμαλισμός υπήρξε γραμμή πλεύσης για ολόκληρο το έθνος. Η εποχή έχει, ως επί το πλείστον, παρέλθει. Οι άνθρωποι αποτίνουν ακόμη φόρο τιμής στον Ατατούρκ. Αλλά η ηγεμονία του κεμαλισμού έχει τελειώσει,» λέει ο Τούρκος συγγραφέας και αρθρογράφος Μουσταφά Ακυόλ. «Αντικαθίσταται από τον ερντογανισμό.»

Το πρόσωπο του Μουσταφά Κεμάλ κοσμεί νομίσματα και χαρτονομίσματα, οικίες και γραφεία, σχολεία και πλατείες. Είναι παράνομο να θίγεται η μνήμη του. Όρισε τη σύγχρονη Τουρκία ως κοσμικό και δυτικοποιημένο κράτος, καταργώντας το χαλιφάτο και αντικαθιστώντας το αραβικό αλφάβητο με το λατινικό, αλλαγή ανάμεσα σε πολλές.

Ο Ερντογάν εδώ και καιρό φιλοδοξεί να αντικαταστήσει τον Ατατούρκ ως ο αγαπημένος ηγέτης της χώρας, διατηρώντας αποστάσεις από τα ιδανικά του και δίνοντας έμφαση στις οθωμανικές και ισλαμικές ρίζες της Τουρκίας.

Ο Ερντογάν, έκανε σημαντικές μεταρρυθμίσεις τα περασμένα χρόνια – μεταμόρφωσε την οικονομία, περιόρισε την εξουσία του στρατού, έδωσε πολιτικά και πολιτισμικά δικαιώματα στη κουρδική μειοψηφία – αλλά από το αφήγημά του έλλειπε ένας πρωταρχικός μύθος πίσω από τον οποίο θα μπορούσαν να στοιχηθούν οι Τούρκοι. Μια μεγάλη νίκη, αντίστοιχη με τον επιτυχημένο πόλεμο της ανεξαρτησίας του Ατατούρκ.

Αυτό άλλαξε στις 15 Ιουλίου, όταν οι Τούρκοι κατέβηκαν στους δρόμους ενάντια στα τανκς και απέτρεψαν στρατιωτικό πραξικόπημα. Αυτό για τον Ερντογάν ήταν «θείο δώρο», η συμβολική νίκη που θα του επέτρεπε να ανασχηματίσει τη χώρα.

Το πραξικόπημα λειτούργησε ενωτικά, τουλάχιστον μέχρι να ξεκινήσουν οι σαρωτικές συλλήψεις και αποπομπές των αντιπάλων του καθεστώτος. Οι εικόνες σημαιών, τανκς και μαρτύρων προέλαυναν στα ΜΜΕ για εβδομάδες, το έθνος θρηνούσε τους νεκρούς του και πανηγύριζε την αποτυχία του πραξικοπήματος. Ακόμα και η αντιπολίτευση συστρατεύθηκε πίσω από τη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση του Ερντογάν.

«Ο εθνικός μύθος που δημιουργήθηκε μετά τις 15 Ιουλίου είναι ότι πρόκειται για τον δεύτερο πόλεμο ανεξαρτησίας. Ο Ερντογάν, η επιβίωσή του, η Τουρκία, η επέκταση και η ανεξαρτησία της, όλα συγχωνεύονται σε αυτήν την εθνική μυθοπλασία,» λέει η Ασλί Αϋντινταμπάς, μέλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Διεθνών Σχέσεων.

Είναι το αφήγημα που έλειπε από τις φιλοδοξίες του Ερντογάν για μια «Νέα Τουρκία», το όραμα μιας ευημερούσας χρόνιας με εκείνον στο τιμόνι. Εκτός από την ιδέα ενός «πολέμου ανεξαρτησίας,» η ιδεολογία του Ερντογάν έχει άλλη μια χτυπητή ομοιότητα με τον κεμαλισμό: την έντονη προσωπολατρία.

Η αχίλλειος πτέρνα του είναι η οικονομία

Εδώ τελειώνουν και οι ομοιότητες. Ενώ ο Ατατούρκ εκδυτικοποίησε τη χώρα, ο Ερντογάν αντιμετωπίζει με καχυποψία την κοινωνική και οικονομική τάξη στην Ευρώπη. Ο Ερντογάν επαναφέρει την νοσταλγία για τον οθωμανισμό, τον οποίο ο Ατατούρκ αποστρεφόταν. Και, σε αντίθεση με τον Ατατούρκ που πίστευε σε ένα μονοκομματικό σύστημα, ο Ερντογάν βλέπει το κράτος του ως πολύ-κομματική δημοκρατία – απλά χωρίς ανεξάρτητους θεσμούς, όπου το να κερδίσεις την ψήφο είναι το μόνο που χρειάζεσαι για να κυβερνήσεις.

Ο Ισλαμισμός αποτελεί δυνατό παράγοντα, επίσης. Οι κεμαλιστές, η κοσμική ελίτ της Τουρκίας καταπίεζαν για χρόνια την ελεύθερη θρησκευτική έκφραση, π.χ. απαγορεύοντας τα θρησκευτικά σύμβολα δημοσίως και απαγορεύοντας την είσοδο με μαντίλα στα πανεπιστήμια. Ο Ερντογάν, ο οποίος είχε φυλακιστεί για σύντομο χρονικό διάστημα επειδή απήγγειλε ένα ισλαμικό ποίημα, δεν έδωσε απλά φωνή στους ευλαβείς πιστούς, τους κατέστησε την ηγεμονεύουσα ελίτ.

Αλλά εκτός από το ισλαμικό στοιχείο, η ιδεολογία του Ερντογάν δεν είναι πρωτότυπη. «Η ιδέα του δυνατού ηγέτη που κερδίζει την υποστήριξη εκείνων που δεν είναι παραδοσιακά στο κέντρο της εξουσίας, εκθρονίζοντας τις ελίτ, παίρνοντας τον έλεγχο, καθιστώντας τον εαυτό του το κέντρο του έθνους – αυτό το έχουμε ξαναδεί,» λέει ο Τούρκος αρθρογράφος Ακυόλ. «Είναι κατά βάση μια ιστορία λαϊκισμού.»

Και είναι δημοφιλής στην Τουρκία. Μετά το πραξικόπημα, η δημοτικότητα του Ερντογάν εκτοξεύτηκε στα ύψη. Πλέον αισθάνεται σίγουρος ότι σε ένα κοντινό δημοψήφισμα θα μπορούσε να εδραιώσει την Προεδρία του και να επεκτείνει τις εξουσίες του. Αυτόν τον μήνα, η κυβέρνηση προώθησε πρόταση για νέο Σύνταγμα και πρότεινε να γίνει δημοψήφισμα το ερχόμενο καλοκαίρι.

Αλλά η ρητορική έχει και τις παρενέργειές της. Από τη μία, η νοσταλγία για την οθωμανική αυτοκρατορία και η απέχθεια για τον σύγχρονο κόσμο παίρνει συχνά επιθετική μορφή: οι θρήνοι του ότι αναγκάστηκε να εγκαταλείψει οθωμανική γη έχουν εξοργίσει τους γείτονές του στην Ελλάδα και το Ιράκ.

Αλλά ούτε και οι επενδυτές εντυπωσιάζονται. Κάθε φορά που ο Ερντογάν κατηγορεί τις εξωτερικές δυνάμεις ή τα υψηλά επιτόκια η λίρα πέφτει. Μπορεί αυτή η ταραχώδης χρονιά να ανέβασε τον Πρόεδρο σε επίπεδα Ατατούρκ στα μυαλά πολλών Τούρκων, αλλά η φθισική οικονομία απειλεί την επιτυχία του Ερντογάν και ίσως και τη διατήρησή του στην εξουσία.

«Η δημοτικότητα του Ερντογάν στηρίζεται σε πολλούς πυλώνες –  την ιδεολογία του και το Ισλάμ, αλλά επίσης επειδή ανέβασε το βιοτικό επίπεδο του απλού Τούρκου,» λέει ο Ακυόλ. «Η αχίλλειος πτέρνα του είναι η οικονομία.»

• Κεμάλ Ατατούρκ
• πραξικόπημα
• Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν
• Τουρκία